«Ես իմ անուշ Հայաստանի»

Ես իմ անուշ Հայաստանի արևահամ բարն եմ սիրում,
Մեր հին սազի ողբանվագ, լացակումած լարն եմ սիրում,
Արնանման ծաղիկների ու վարդերի բույրը վառման,
Ու նաիրյան աղջիկների հեզաճկուն պա՛րն եմ սիրում։

Սիրում եմ մեր երկինքը մուգ, ջրերը ջինջ, լիճը լուսե,
Արևն ամռան ու ձմեռվա վիշապաձայն բուքը վսեմ,
Մթում կորած խրճիթների անհյուրընկալ պատերը սև,
Ու հնամյա քաղաքների հազարամյա քա՛րն եմ սիրում։

Ո՛ւր էլ լինեմ - չե՛մ մոռանա ես ողբաձայն երգերը մեր,
Չե՜մ մոռանա աղոթք դարձած երկաթագիր գրքերը մեր,
Ինչքան էլ սո՜ւր սիրտս խոցեն արյունաքամ վերքերը մեր -
Էլի՛ ես որբ ու արնավառ իմ Հայաստան - յա՛րն եմ սիրում։

Եղիշե Չարենց «Մորս համար գազել»

Հիշում եմ դեմքը քո ծեր, մայր իմ անուշ ու անգին,
Լույս խորշոմներ ու գծեր, մայր իմ անուշ ու անգին:
Ահա նստած ես տան դեմ, ու կանաչած թթենին
Դեմքիդ ստվեր է գցել, մայր իմ անուշ ու անգին:
Նստել ես լուռ ու տխուր, հին օրերն ես հիշում այն,
Որ եկել են ու անցել, մայր իմ անուշ ու անգին:
Եվ հիշում ես քո որդուն, որ հեռացել է վաղուց,-
Ո՞ւր է արդյոք հեռացել, մայր իմ անուշ ու անգին:
Ո՞ւր է արդյոք հիմա նա, ո՞ղջ է արդյոք, թե մեռած,
Եվ ի՞նչ դռներ է ծեծել, մայր իմ անուշ ու անգին:
Եվ երբ հոգնած է եղել, – երբ խաբվել է սիրուց –
Ո՞ւմ գրկում է հեծեծել, մայր իմ անուշ ու անգին:
Մտորում ես դու տխուր, – օրրում է թթենին
Տխրությունը քո անծիր, մայր իմ անուշ ու անգին:
Եվ արցունքներ դառնաղի ահա ընկնում են մեկ-մեկ
Քո ձեռքերի վրա ծեր, մա՜յր իմ անուշ ու անգին…

Ֆիլմ` «Մահվան տեսիլ»

 Այս ֆիլմը նկարահանվել է Չարենցի կնոջ` Իզաբելլայի հուշերի հիման վրա: Նա պատմում է Ստալինյան տեռորի  ժամանակների մասին, երբ մարդիկ վախով էին ապրում:

Ֆիլմում նկարահանված էին Չարենցի կյանքի դաժան և գեղեցիկ պահերը` նրա կնոջ հետ անցկացրած գեղեցիկ և անհոգ ժամանակները, թերևս այդ ժամանակ էլ Չարենցը հիվանդ էր, բայց նա այնքան երջանիկ էր իր ընտանքիքի հետ, որ շատ հեշտությամբ էր այն փորձում հաղթահարել: Սակայն այդ ժամանակ  հազարավոր զինվորներ, բանաստեղծներ, շարքային մարդիկ աքսորվում և բանտ էին նստում իրենց կարծիքը բարձրաձայնելու համար:Եվ այդպես Ստալինյան տեռորին զոհ դարձավ նաև Չարենցը: Եկան, խուզարկեցին բնակարանը, այնուհետև տարան Չարենցին, զրկեցին հացից:Մեղադրեցին Չարենցի «Գիրք     ճանապարհի» ժողովածուհի  «Պատգամ» բանաստեղծությունը: Չարենցին մեղադրում էին հակահեղափոխական գործունեության մեջ:Նրան հռչակում են որպես ժողովրդի թշնամի: 

Դեպքերից մի քանի ամիս անց բանտարկում են նաև Չարենցի կնոջը, իսկ դստրերին` Անահիտին և Արփինեին թողնում  որբ:

Սատլինը մահանում է 1955 թվականին և միայն իր մահից հետո արդարացվում է Չարենցը, սակայն 1937թվականին Չարենցը արդեն մահացել էր:1967 թվականին արդարացվում է Իզաբելլան և երկու տարի անց նրան հատկացվում է բնակարան, որտեղ նա հասցնում է ապրել ընդամենը երկու ամիս, որից հետո ծանր հիվանդության պատճառով մահանում է: 

 https://www.youtube.com/watch?v=Riq_-IiClug

Հիշողություններ Եղիշե Չարենցի մասին

                                 
                                                                                 * * *
Հարցրի <<Չարենց>>-ի մասին:
-Դեռ Կարսում մի քանի բանաստեղծություն տպեցի Սողոմոնյան ազգանունով: Մի բժիշկ եկավ մեր քաղաք, տուն վարձեց, դռան վրա կպցրեց. <<Բժիշկ Չարենց>>: Չարենց. խիստ հավանեցի ու վերցրի...

<<Հոկտեմբեր>>- <<Նոյեմբեր>> 

 Լենինական:Նամակ Փարիզից: ...<<<<Ղեկ>> անունով ամսագիր եմ հրատարակելու այստեղ... նյութեր ուղարկիր ... >>:Ուղարկեցի:

Շշուկներ:-Բեռլին է անցել:

Շշուկներ:-Մոսկվա է վերադարձել:

Հեռագիր:-<<Անցնում եմ Երևան: Հանդիպիր>>:

Իջավ գնացքից առույգ ու կայտար: <<Միթե այս է երկիրը Նաիրին>>: Գրկախառնվեց:Ընդունեց <<Ռապորտը>>: Գրկախառնվեց:

-Խիստ ուրախ եմ: Լավ եք արել, որ անջատվել եք:

-Ձեր բացակայությամբ մենք Ձեզ ընտրել ենք << Հոկտեմբերի>>պատվավոր նախագահ:

-Վատ չէ:-Կգրեմ, կգաս Երևան, կմտածենք հետագա անելիքների մասին...

 Գնացքը շարժվեց:Դռների մեջ կանգնած թափահարում էր շլյապան:

-Պինդ կացեք: <<Միթե այս է երկիրը Նաիրին>>:

    * * *

 ...Լազարյան ճեմարանի բակում տխրեց.

-Տերյանը սովորել է այստեղ, այս դռնով հազար անագմ ներսուդուրս է արել...

-Մենք ինչ ենք որ նրա հետ համեմատած, Տերյանը շատ մեծ է,- սկսեց  գրեթե երգել քթի տակ.

 Ոսկեհանդերձ եկար և միգասքող.

Կապուտաչյա աշուն, սիրած աշուն,

Տերևներիդ դանդաղ թափվող ոսկով, 

Շղարշներով քնքշաշրշյուն...

Զարմանալի տաղանդներ  

Նրա վրա  ցնցող տպավորություն էր թողնում լավ գիրքը, լավ բանաստեղծությունը, բանաստեղծական լավ տողը:Երբ հանդիպում էր մի լավ պատկերի, աչքերը փայլում էին և զարմանում էր. << Այ տղա, էս ոնց է սարքել>>:Ռոմանոս Մելիքյանին, Մարտիրոս Սարյանին, Հակոբ Կոջոյանին և նրանց, որոնց գնահատում էր, անվանում էր <<զարմանալի տաղանդ>>:Չէր սիրում խաղալ <<հանճար>> ածականի հե, ինչպես խաղում էին նրա ժամանակակիցներից շատերը:<<Զարմանալի տաղանդից>> բարձր <<ուդիվիտելնի քանքարն>> էր:Մեծ հիացմունքով էր խոսում Մարտիրոս Սարյանի մասին. Մարտիրոս Սարյանը և <<զարմանալի տաղանդ>> էր, և <<ուդիվիտելնի քանքար>>: Խոսում էր նրա արվեստի մասին մեծ խանդավառությամբ, անվանում էր վարպետ, իսկ երբ հանդիպում էր նրան, անվանում էր Մարտիրոս:

 -Մարտիրոս, բերել եմ էս սկյութացուն, որ նկարը քաշես:Գրքի ձևավորումն էլ դու արա: Սիրում և հասկանում էր նկարչությունն ավելի, քան բազում նկարիչներ:

 Կոմիտաս և ջուր 

Սիրում էր երաժշտությունը, բայց ավելի բարձր էր գնահատում արևելյան երաժշտությունը:

Սիրում էր  Կոմիտասին, Սպենդիարյանին, Ռոմանոս Մելիքյանին: Ակսել ճեմարանից հիշում էր Կոմիտասի երգերը, երբեմն նեղ շրջանակում կոմիտաս էր երգում չաձ տալով, չնայած որ միակ երգողն ինքն էր:Չարենցը շատ էր սիրում այդ երգերը. << Մի Կոսմիտաս երգիր, Ակսել>>:

 Երբեմն էլ, երբ նեղսրտում էր ու ձանձրանում, գլխարկը քաշում էր աչքերի վրա և երեխայի պես խնդրում.

-Գնանք Ակսելի մոտ, Կոմիտաս լսենք:

Ինչպես ամեն մի իսկական բանաստեղծ, սիրում էր բնությունը,բայց ամենից ավելի, երևի, ջրի խշշոցը:Ամենից շատ սիրում էր Զանգվի ձորը:

Իր սերը և Զանգվի ձորն իջնելու ցանկությունը ձևակերպում էր այսպես. 

-Գնանք ջուր լսենք:

Կպառկեր գետափին, գլխարկը կդներ դեմքին և... <<ջուր կլսեր>>: 

Մարտիրոս Սարյանը Եղիշե Չարենցի մասին

Չարենցը լեգենդ էր: Ի՞նչ գրես լեգենդի մասին: Գուցե կանխորոշված էր նրան ողջակիզվել իբրև տառապանքի, մաքառման ու հավատի խորհրդանշումն …

Ո՞վ գիտե … Ա՛յ, ես մտածում եմ Չարենցի մասին ու զարմանում, որ այդ հրաշքը մեզ հետ միասին ապրում էր նույն քաղաքում, որ նստել, վեր եմ կացել նրա հետ ու նկարել եմ նրան:

Բազմիցս Չարենցին նկարել եմ հենց այնպես, մեծ մասամբ ուրիշների ներկայությամբ, իբրև ճեպանկարներ: Սրանցից մի երկուսը, իմ կարծիքով, հաջողված են:

Բայց դիմակով Չարենցը նկարել եմ «պաշտոնական» պայմանենրում, իր տանը: Նկարել եմ արագ, երկու սեանսով’ մի-մի ժամ: Երբ վերջացրի և սկսեցի երանգապնակս մաքրել’ վեր թռավ տեղից ու մոտեցավ դիմանկարին:

- Ա՛յ մարդ, էս ո՞նց ես աշխատում: Այսքան էլ արագ աշխատե՞լ կլինի:

- Այդքան էլ արագ չէր:

- Չէ՛, չէ՛, ի՞նչ ես ասում: Այսինքն՝ ես էլ ոչինչ: – Ու քմծիծաղելով, ապա կոմիկ լրջությամբ ցուցամատը քունքին դնելով, ավելացրեց, – ասենք մեղքը ժամանակինն է, տեխնիկայի դար է:

Բարեբախտաբար հիշում եմ, թե ինչպես եղավ, որ գործը սկսեցի: Մի օր իջնում էի Աստաֆյանով: Տեսնեմ դիմացից Չարենցն է գալիս՝ մի քանի գիրք թևի տակ: Մոտեցավ ու թե’ «լա՛վ է չէ՞ մեր փողոցը, ճիշտ է, շատ է գավառական, բայց համ ու հոտ ունի, կոլորիտ ունի. հ՛ը, ի՞նչ կասես»: «Այդպես է, ասում եմ, – իսկ ե՞րբ ենք սկսում աշխատել»:

- Վա՛ղը, հենց վա՛ղը; Կիրակի օր էլ է: Վաղը 12-ին արի:

Հաջորդ օրը գնում եմ: Տանը բացի իրենից, ոչ ոք չկա: Ամեն ինչից զգում եմ, որ նախապատրաստվել, տրամադրվել է նկարվելու: Նստում է: Պատկերակալը տեղադրելու, երանգապնակն ու վրձինները դիտմամն դանդաղ կարգի բերելու ընթացքում խոսում եմ դեսից դենից: Աշխատում եմ տրամդրությունը ցրել’ չի ստացվում: Նայում եմ դեմքին’ ի՛նքը չէ: Ծուլորեն մի քանի պատահական գծեր եմ դնում կտավին և, ի միջի այլոց, հայտարարում, թե այսօր մի տեսակ վրձին բռնելու ցանկություն չունեմ:

- Ինչո՞ւ, – հարցնում է զարմացած:

- Չգիտեմ, վաղը գամ:

Մի քիչ խռոված տոնով պատասխանում է, որ աշխատանքի է:

- Ոչինչ, – ասում եմ, – գործդ վերցրու հետդ ու արի տուն: Դու կաշխատես, ես կամաց-կամաց կքսմսեմ’ գուցե մի բան դուրս գա: Լռում է, մտքի մեջ հաշիվներ անում ու համաձայնում: Մի երկու ժամ էլ լավից վատից խոսում ենք ու բաժանվում: Փայտե պատկերակալը մնում է Չարենցի աշխատասենյակում, նրա գրասեղանից երկու-երեք քայլ հեռու՝ համր ու անտարբեր … Լուսիկն արագ – արագ ճաշի պատրաստություն է տեսնում, հետն էլ կշտամբում է ինձ. «Ի՞նչ ես արել մարդու հետ, քո երեխա՞ն է, ինչ է. կնեղանա» և այլն, և այլն: «Հա՛, հա՛, երեխա է, բա ի՞նչ է, եթե ճիշտն ուզում ես իմանալ, երեխա՛ է»: Եվ իսկապես երեխա էր, մեծ երեխա, ազնիվ, բյուրեղյա հոգու տեր:

Հաջորդ օրը տնից դուրս եմ գալիս, մտածելով՝ տեսնես փորձե արդյունք տվել է:

… Դուռը բացում է ինքը: Ա՛յ, սա հասկանալի է՝ տնեցիք էլ տանն են: Չերենցն էլ Չերենց է: Սովորական նախադասությունները փոխանակում ենք և անցնում գործի: Կարծես չի էլ նկատում ո՛չ պատկերակալը, ո՛չ ինձ: Երեկվա արհեստականությունից ոչինչ չի մնացել դեմքին: Բնական է գլխի շարժումը, դիմախաղը՝ ազատ, տիպիկ չարենցյան: Տարածված հայկական տիպաժ է: մազերը՝ սև, փոքր-ինչ ալիքավոր, խիտ ու ճակատաին թափված: Քիթը մեծ է, ներքևի շրթունքը՝ հաստ: Փոքրամարմին է, բայց ներքին կրակով այրվող մարդու ազդեցիկ արտահայտությունը և, հատկապես, խոշոր աչքերի սուր, արծվային հայացքը ժայռեղեն հսկայի տպավորություն են ստեղծում: Գեղեցիկ դեմք չէ, կարելի է նույնիսկ ասել, որ տգեղ է, բայց հմայիչ է ու համակրելի: Այդ դեմքն է, որ արտացոլում է նրա անհաշտ ու խիստ, ակտիվ ու բռնկվող բնավորությունը. Այդ դեմքն է, որ կրում է վեհ ու դրամատիկական հանճարի և մեծ հայի արտահայտությունը:

- Չարենց անձնավորության հիմնական հատկանիշներն են դրանք, որ պետք է ընդգծել ու խտացված ներկայացնել կտավի վրա …

Դիմանակարը դու եկավ թե՛ իրեն, թե՛ ինձ:

- Մեկ էլ մի քսան տարի հետո այսպես հիմնավոր կնկարես, – ասաց, – հետաքրքիր է, ինչպիսի՞ն կլինեմ: «…»:

Հաճախ, և Չարենցի դիմանկարի կապակցությամբ մասնավորապես, մարդիկ հետաքրքրվում են, թե ինչ կնշանակեն դիմակները իմ գործերում: Ճիշտն ասած, նման հարցերի չեմ սիրում պատասխանել: Բայց գուցե պետք է այս առիթով մի երկու խոսք ասել: Միայն մի պայմանով’ կնշեմ առհասարակ դիմակի իմ «կոնցեպցիայի» մասին, Չարենցի հետ նկարված դիմակի կռահումը թողնելով դիտողին: Դիմակների նկատմամբ իմ հետաքրքրությունը ծնվեց եգիպտական արվեստին ծանոթանալիս: Մի տեսակ խորհրդավոր զորություն ունի դիմակը: Ամենաանարտահայտելի բանը կարելի է նրա միջոցով արտահայտել: Տարբեր ազգեր, տարբեր ժողովուրդներ, տարբեր իմաստ են դնում դիմակի մեջ: Ես այն դիտում եմ, մոտավորապես, իբրև հմայիլ, ճակատագրի, հավերժանալու մարդկային ձգտման խորհրդանիշ: կարծում եմ այս կոպիտ ձևակերպումը ինչ-որ բան կարող է հուշել Չարենցի դիմանկարը «կարդալու» համար:

Ասույթներ Եղիշե Չարենցի մասին

Չարենցը մեր բանաստեղծության վերջին հեղափոխականն է, այսինքն` նորարարը:
Եվ Չարենց ասելիս նախ և առաջ այս պիտի հասկանալ` երբեք չմոռանալու պայմանով:
 Նա մեր բազմադարյան քերթության սակավաթիվ ձևարարաներից մեկն է:     
                                                                                     Պարույր Սևակ 

...Չարենցի անունը պայթեց ռումբի նման:
...Ու ես տեսա, ճանաչեցի Չարենցին: Նոր էր այդ աշխարհը, իրերը, ռիթմը, պատկերները, գույներն ու ստվերները: Նոր էր աշխարհը, առնական, խորին: Հեղափոխությունը ես` Եղրշե Չարենցով ընդունեցի այն ժամանակ:
                                                                                                  Գուրգեն Մահարի

Նա մեր մեծագույն բանաստեղծն է, մեծ է նրա ազդեցությունը մեր գրականության վրա, մեր երիտասարդության վրա:

                                                                                                      Ակսել Բակունց

 Չարենցը խոհուն, զարգացած, մեծ ինտելեկտի տեր անձնավորություն էր, անհանգիստ բնավորություն, ըմբոստ և եռուն: Բոլ;որ ազգերի գրականությունը գիտեր, լավ ճանաչում էր, և մեծ ճաշակի տեր էր...
 Չարենցի կորուստը հավիտյան ողբալի է, և եթե նա  ողջ մնար, դեռ ինչեր կարող էր անել: Համենայն դեպս նա ինչ-որ տվեց, դա մի անմահ կոթող է հայ գրականության մեջ...

                                                                                                            Ավ. Իսահակյան

Նաիրին ծնեց Չարենցին...Ժայռակոփ պատկերներ և սեպագրեր տեսավ,ծաղկազարդ մագաղաթներ և ձուլածո տաճարներ,բայց ծով արյան ու ծով ցավերի մեջ...բարձրացրեց գլուխը`տեսավ շողացող արևը...Եվ իր հայրենիքի արցունքները սրբելու համար մխրճվեց փոթորիկների մեջ ու ելքեր որոնեց:                                       
                                                                                                                     Մարտիրոս Սարյան

Մեր դարի ճակատը պսակված է մի շարք բանաստեղծների պայծառ անուններով, Ֆրանսիայում՝ Ապոլիներն ու Էլյուարտը, Գերմանիայում՝ Ռիլկեն, Իսպանիայում՝ Գարսիա Լորկան, Ռուսաստանում՝ Մայակովսկին ու Եսենինը, Հայաստանում՝ Չարենցը ու Իսահակյանը:

                                                                                                              Լուի Արագոն

Չարենցը, Չարենցը. “Ես իմ անուշ Հայաստանի արևահամ բառն եմ սիրում”… նրան չհանդիպած՝ գիտեի արդեն իր այս քերթվածը: Սկսել էի արտասանել Ամերիկայի մեջ: Ամեն բառ բացատրել էի տվել ու գրեթե գոց գիտեի: Այն մինչև այսօր մեր երկրին, մեր հողին, մեր պատմությանը նվիրված ամենագեղեցիկ երգն է, գովաբանման աղոթքը:

                                                                                                         Վիլյամ Սարոյան

Ինչի՞ հետ համեմատես “Ես իմ անուշը…”
Քիչ կլինի ասել, թե բանաստեղծություն է: Պոեմ էլ չէ վեպ՝ նույնպես… Որովհետև իրենց ծավալով ու մոնումենտալությամբ հանդերձ՝ դրանք կյանքը պատկերում են ինչ-որ մասշտաբներով:
“Ես իմ անուշը”, ավելի շուտ, բոլոր մասշտաբներից դուրս պաննո է՝ հասցված ժողովրդական էպոսի աստիճանի: Դա անհիշելի ժամանակներից եկող Հայաս- ՈՒրարտու-Արմենիա երկրի համապարփակ պաննո-դիմանկարն է: Դա մեր ազգի կենսագրության և վարքի կենդանի արտացոլքն է, մեր տառապանքների և փայփայած իդեալների, մեր անկումների ու վերելքների, մեր դրամատիկ ճակատագրի և անմեռ մնալու ձգտման գեղարվեստական խտացումն է ու բյուրեղացումը: Այդպիսի մի երկ աշխարհ բերելու համար պետք է ամենաքիչը կիսաստված լինել:

                                                                                                   Մարտիրոս Սարյան

Չարենցի բանաստեղծությունները մեզ համար լի են գարնանային կայտառությամբ, հեղափոխության հողմով, հերոսականությամբ, և այդ պատճառով մենք էլ ավելի ենք սիրում դրանք, ի՞նչ իմանաս, թե որքան անհրաժեշտ են դրանք մեզ այսօր:
… Արևավառ, համեստ, խորաթափանց, խիզախ ու քնքուշ, հավերժ երիտասարդ այդ բանաստեղծը դարերի համար էլ կպահե իր երիտասարդությունը:

                                                                                                      Իլյա Էրինբուրգ

Չարենցի և Բակունցի մեծ վեճը

 Չարենց և Բակունց… Չի կարելի առանց ազգային հպարտության հիշել այդ երկու վարպետներին, որոնք, ասես, մրցում էին իրենց բարեմասնություններով:

Նրանք սրտակից, գաղափարական ընկերներ էին, որոնց կապում էր ամենից ավելի ազգային նիհիլիզմի դեմ ունեցած ատելությունը: Բայց դրա հետ մեկտեղ նրանք շատ տարբեր էին իրարից և հաճախ թունդ վեճի էին բռնվում այս կամ այն հարցի, մանրամասնի կամ երանգի առիթով: Վեճը սուր բնույթ էր ստանում, թվում էր, թե նրանք ինչ-որ տարբեր հայացքների մարդիկ են և ոչինչ չի կարող նրանց հաշտեցնել:

 - Դե՛, թող մարդը իր խոսքն ավարտի,- մռլտում էր Բակունցը, այդ քչախոս, ինքնամփոփ մարդը, տեսնելով, որ անհամբեր խոսակիցը կտրում է իր խոսքը:

- Լա՛վ, խոսի, եթե ասելիք ունես: Ախր ասելիք չունես:

Երբեմն էլ դերերը փոխվում էին

:

- Ախր չես թողնում, որ մարդ իր ասածը ասի և մեջ ես ընկնում, ոնց որ

  

Քսպեն.-

- Ну, дуй, дуй, сколько угодно, и так все время ты говоришь.

 Դժվարանում եմ ասել, թե ինչ կապակցությամբ հայերենից անցնում էին ռուսերենի, բայց պիտի ասեմ, որ հաճախ էր լինում: Չարենցը, անշուշտ, վելի լավ էր տգիրապետում բանավեճի արվեստին և ռուսերենին, բայց սակավախոս Բակունցն իր հակիրճ, լակոնիկ պատասխաններով հաճախ նեղն էր գցում ճարտասան ընդդիմախոսին: Վեճերի նյութը և տարաձայնությունների բնույթը զանազան հարցեր էին լինում: Բերեմ մի օրինակ, որպեսզի ընթերցողը պարզ պատկերացում ունենա, թե ինչպես էր սկսվում բախումը և վերածվում երկարատև բանավեճի:

Զբոսնում ենք Աբովյանով, ապա զբոսայգով անցնում Նալբանդյան փողոց. զրույցը` շատ խաղաղ և ակադեմիկ ոգով, ուղեկցում է երթի ընթացքին: Խոսում է Չարենցը և հիշում լատինական այն առածը, թե` «Habent sus fata libelli» և ապա թարգմանում է, դառնալով Բակունցին.

 - Այսինքն` գրքերն ունեն իրենց ճակատագիրը:

- Կարող էիր չթարգմանել, - ասում է Բակունցը և ապա ավելացնում. – Ամեն մի հգիրք ունի իր ճակատագիրը – ահա այդ աֆորիզմը:

- Նախ, քանի որ հայերեն ենք խոսում, ապա ոչ թե աֆորիզ, այլ ափորիզմ... Հ.Մ.-յա՞ն դարձար գլխիս...

- Գուցե կասես` «աթոռիզմ», - ասում է Բակունցը:

   

 - Եվ երկրորդ (չլսելու դնելով նրա հեգնանքը), - ինչի՞ ես վիրավորվում, որ թարգմանում եմ, երբ ո՛չ դու, ո՛չ էլ Խորենը լատին չգիտեք... Եվ հետո...

- Իսկ դու ո՞ր օրվա լատինագետը դառար, - հարցնում է Բակունցը` շատ անմեղ հետաքրքրությամբ:

- Ճի՛շտ է, որ ես լատինագետ չեմ, բայց նախ` մի քիչ ավելի գիտեմ, քան դու և, բացի դրանից, քանի որ ես լատիներեն ասի այդ աֆորիզմը` պիտի թարգմանեի: Ճի՞շտ եմ ասում, թե չէ, Խորե՛ն:

 - Շա՛տ ճիշտ է: Ես այդ ասացվածքը գիտեի ռուսերենից և, եթե չթարգմանեիր, չէի հասկանա:

- Տեսնո՞ւմ ես, - հաղթականորեն բացականչում է Չարենցը, նայելով նրան այնպես, որ ուզում է ասել. – Տեսնո՞ւմ ես, որ «մեջ մնացիր» և զուր տեղն ես ընդհատում ինձ: - Ապա շարունակում է.

- Բայց այստեղ մի հետաքրքիր փիլիսոփայական հարց է ծագում, որի առթիվ քիչ վեճեր չեն եղել անցյալում: Ի՞նչն է ավելի բարձր, ստեղծագործական անհա՞տը, թե՞ նրա գիրքը:

Տիրում է կարճ լռություն , և հանկարծ`

- Դատարկ, - բացականչում է Ակսելը, - պարզ է, որ ստեղծագործողը ավելի բարձի է, քան ստեղծյալը, արարիչը ավելի բարձր է, քան արարածը:

- Դու այդպե՞ս ես կարծում: Շատ միամիտն ես: Դեռ հարց է, թե ընթերցողը ինչը ավելի կգերադասի, «Սև ցլերն» ու «Մթնաձո՞րը», թե՞ Ակսել Բակունցին:

Վեճը տաքանում է: Չարենցը գտնում է, որ գիրքն ավելի բարձր է, քան գրողը, իսկ Բակունցը` հակառակը:

 - Ախր, տրամաբանությոն չկա ասածիդ մեջ, - գոչում է Ակսելը:

- Լավ է չխոսենք տրամաբանությունից, որովհետև դու, նախ` չգիտես ինչ բան է, ինչով է ուտվում, ինչպես կասեր ռուսը. երկրորդ` իմ ասածը ըմբռնելու համար տրամաբանություն քիչ է: Պետք է մարդ մի քիչ բան հասկանա դիալեկտիկայից, իսկ դու դրա այբուբենն անգամ չունես փորումդ...

Հետո «փոթորիկն» անցնում է, և նրանք արդեն բարեկամորեն ծիծաղում են ոչ միայն իրար վրա, այլև ամեն մեկն ինքն իր վրա:

Եղիշե Չարենց

1897թ. մարտի 13-ին Կարս քաղաքում է ծնվել 20-րդ դարի հանճարեղ բանաստեղծ Եղիշե Սողոմոնյանը:
Եղիշե Չարենցը հայ գրականության խոշորագույն դեմքերից մեկն է և  իր պատմական նշանակությամբ համարվում է նորագույն շրջանի հայ գրականության հիմադիրը:
Դեռևս կան մարդիկ, ովքեր առասպելներ են պատմում Չարենցի մասին: Իր կյանքի օրոք նա վերածվեց լեգենդի:  

Գրական անունը

 Չարենցը Գուրգեն Մահարուն  պատմել է, թե Կարս էր եկել Չարենց ազգանունով մի բժիշկ, որի ցուցատախտակի «Չարենց» մակագրությունն էլ վերցրել է։ Պատանեկան տարիների մտերիմները այլ բացատրություններ էլ են տալիս։ Ըստ Կարինե Քոթանջյանի՝ բանաստեղծը Չարենց է մկրտվել, որովհետև մանկուց եղել է չար երեխա։ Նրան այնքան են չար ասել, որ Չարենց էլ մնացել է։ Իսկ Անուշավան Ջիդեջյանը (Վիվան) բանաստեղծի կողմից վկայել է, որ Չարենց անունն առաջացել է Ալեքսանդր Պուշկինի «Անչար» ոտանավորի հնչյունական տեղաշարժերի հետևանքով։ 1921 թվականից Չարենց գրական անունը նրա համար դառնում է նաև քաղաքացիական ազգանուն։ Չարենց անվան ընտրությունը բանաստեղծն ավելի ուշ տվել է տրամաբանական այսպիսի բացատրություն․«աշխարհում բարու դիմակի տակ շատ հաճախ չարն է թաքնված, ես էլ իմ հոգու բարի բովանդակությանը ,այսպես ասած, չար անուն եմ տվել» ։

 

 Այլ տվյալներով Չարենցը ծնվել է Պարսկաստանի Մակու քաղաքում:Ծնողները Մակուից էին, այդ իսկ պատճառով բանաստեղծն իրեն  նաև մակվեցի է համարել: «Արևելյան փոշոտ ու դեղին մի քաղաք, անկյանք փողոցներ, բերդ, Վարդանի կամուրջ, Առաքելոց եկեղեցի և հինգ հարկանի պաշտոնական մի շենք»,– այսպես է գրողը ներկայացնում իր ծննդավայրը։Սողոմոնյանների ընտանիքում մեծանում էին չորս տղա և երեք աղջիկ։Չարենցի հայրը Աբգան ազան էր, նա զբաղվում էր առևտրով, իսկ մայրը Թելլի Միրզայանն էր, նա տնային տնտեսուհի էր:

Չարենցը ոչ միայն բանաստեղծ էր, այլև հայրենիքի զինվոր:Նրա համար հայրենիքն անփոխարինելի և բարձրագույն սեր էր:Հայրենիքի ծանր օրերին` 1915-ին, նա զինվորագրվում է հայ կամավորական գնդերից մեկին և հասնում մինչև Վան:Պատերազմի ծանր տպավորությունները նա անմիջապես գրում է բանաստեղծություններ և պոեմներ:

1930-ական թվականներին Չարենցը հաճախակի է ենթարկվում գրական հակառակորդների քննադատությանը: Աստիճանաբար այդ քննադատությունն ստանում է քաղաքական բովանդակություն:<<Գիրք ճանապարհի>> ժողովածուն նախ և առաջ արգելվում է տպագրվել: Ի վերջո, մեկ տարի անց, որոշ փոփոխություններով գիրքը լուս է տեսնում:Բայս հալածանքները շարունակվում էին: Նրան հեռացնում են գրողների միության շարքից : Չարենցին ենթարկում են նվաստացուցիչ հարցաքննությունների:

1936 թվականի օգոստոսի 9-ին  <<հակապետական գործունեության>> կեղծ մեղադրանքով ձերբակալվում են բազմաթիվ գրողներ: Չարենցը ենթարկվում է տնային կալանքի: Անգամ բուժման նպատակով նրան արգելում են մեկնել արտասահման:Նրա գրքերը հանվում են գրադարաններից և գրախանութներից ու ոչնչացվում:

1937 թվականի հուլիսի 27-ին նրան անհիմն մեղադրանքով ձերբակալում են և Չարենցը սյուն թվականի նոյեմբերի 27-ին մահանում է հենց բանտում:Այդքանից հետո բանտարկում և աքսորում են Չարենցի կնոջը` փողոցում թողնելով նրա երկու անչափահաս դստրերին:

հետագա տարիներին չարենցի անունը դուրս է մղվում գրական շրջանառությունից: 1955-ին նա պաշտոնապես արդարացվում է, նրա գրքերը լայնորեն տարածվում են ժողովրդի մեջ: 

"Փարվանա" վերլուծություն

Փարվանան բալլադ է, որտեղ Թումանյանը ներկայացնում է սեգ սարերի արքային, ով ապրում էր Փարվանա ամրոցում:Արքան ուներ մի շատ գեղեցիկ ու քնքուշ աղջիկ, որին արքան շատ էր սիրում: Սակայն գալիս հասնում է մի օր, երբ աղջիկը պետք է ամուսնանա:

— Ո՜րտեղ է, ասավ, էն քաջը, թե կա,

Իմ չընաշխարհիկ դըստերն արժանի,

Թող առնի իր ձին, իր զենքն ու զըրահ,

Գա՜, ցույց տա իրեն, իր բախտը տանի…

 

Բոլորը հավաքվել էին Փարվանայում, սպասում էին թե ում պետք է ընտրի արքայադուստրը;Եվ ահա հնչում են զանգերը և հայր ու աղջիկ միասին դուրս են գալիս:

 Հառաչում է ողջ աշխարհքը.

Կըտրիճները, քարացած,

Երազների մեջ են ընկնում՝

Էս աշխարհքից վերացած:

— Նայի՛ր, դստրի՛կ, իշխանազուն

Էս քաջերին լայնալանջ,

Այժմ պիտի հանդես դուրս գան,

Պայքար մըտնեն քո առաջ.

Մեկը իրեն ուժը ցույց տա,

Մյուսը՝ շընորհքն իր բազկի,

Ո՛րը՝ ճարպիկ ձիարշավը,

Ո՛րն էլ՝ թափը իր վազքի:

Իսկ երբ կըռիվն առնի դադար,

Հայտնի լինին քաջն ու վատ,

Ու երբ անցնեն մեր առջևից

Կըտրիճները պայազատ,

Ընտրի՛ր, զարկի՛ր ձեռքիդ խնձորն

Անհաղթներից անհաղթին,

Որ ողջ աշխարհ մայիլ մընա

Անզուգական քո բախտին:

 

Այս ամենը ասելուց անմիջապես հետո երբ արքան ուզում է ձեռքով նշան տա պայքարին, աղջիկն առաջ է գալիս ու ասում.

   — Գուցե, հայրի՛կ, տըկար լավին

Հաղթի մի վես տըմարդի,

Բայց չի կարող լինել երբեք

Նա սիրելին իմ սըրտի…

 

Այդ ամենից հետո դեսպանները խառնվում են իրար:Նրան առաջարկում  են ամեն ինչ , նույնիսկ անհնարինը` աստղը, որ վար բերեն իր համար:Բայց աղջիկը մերժում է ամեն ինչ նա իր ընտրյալներից անշեջ հուրն է պահանջում:

 Ով կըբերի անշեջ հուրը,

Նա է ընտրած իմ փեսան…

 

Այդ ամենը լսելուն պես դեսպանները իրենց ձիերով  գնում են անշեջ հուրը փնտրելու: 

Շատ տարներ են անցնում , բայց ասպետները դեռ չկան :

 

— Հայրի՛կ, ինչո՞ւ ետ չըդարձան

Էն քաջերը սիրատենչ.

Մի՞թե, հայրի՛կ, ինձ մոռացան,

Էլ չեն բերիլ հուրն անշեջ:

— Ո՜չ, իմ դըստրիկ, կըգան անշուշտ

Ու կըբերեն էս տարի.

Կըռիվներով արյունըռուշտ

Լիքն է ճամփեն քաջերի:

Ո՜վ իմանա, պետք է անցնեն

Մութ աշխարհքից, սև ջըրից.

Ո՜վ իմանա, պետք է փախցնեն

Յոթգըլխանի դևերից:

Անց է կենում դարձյալ տարին:

Նայում է կույսն ամեն օր.

— Ո՜ւր է, հայրի՛կ, ե՞րբ կըգա նա՝

Սարից թըռած ձիավոր:

Միշտ երազում ես տեսնում եմ

Էն հերոսին ապագա.

Հուր կարոտով թըռած իմ դեմ,

Լուսանում է… ու չըկա:

— Կըգա, դըստրի՛կ, իմ թանկագին,

Հեշտ չի բերվում հուրն անշեջ.

Շատ-շատ անգամ բերող հոգին

Ինքն է այրվում նըրա մեջ…

 

Անցնում են դարձյալ տարիներ:Հուսահատ աղջիկը նորից ասում է հորը,թե ինչու չեն գալիս, բայց այս անգամ ծեր արքան լռում է:Տարիների ընթացքում աղջիկը այնքան է լաց լինում, որ ծածկում է ամբողջը`քաղաքն ու ամրոցը և նրա արցունքներից մի մեծ լիճ է խոյանում:

 Ասում են, էն թիթեռները,

Որ գիշերվա խավարում,

Որտեղ ճըրագ, որտեղ կըրակ,

Որտեղ լույս է հենց վառվում,

Հավաքվում են, շուրջը պատում,

Մեջն են ընկնում խելագար,

Ասում են, թե էն Փարվանա

Ջահիլներն են սիրավառ:

Ըշտապելուց թև են առել,

Դարձել թեթև թիթեռներ,

Ու տակավին հուր տեսնելիս՝

Մեջն են ընկնում անհամբեր.

Ջանք է անում ամեն մինը,

Շուտով տանի, տիրանա…

Ու այրվում են, այրվո՜ւմ անվերջ

Կըտրիճները Փարվանա:

"Անուշ" օպերա

Օրեր առաջ ես և իմ ընկերները, մեր ուսուցչի ղեկավարությամբ գնացել էինք  դիտելու և ունկնդրելու "Անուշ" օպերան:Ունկնդրումը շատ հաճելի էր, քանի որ, թե Անուշի դերակատարը և թե մյուս հերոսների դերակատարները շատ հմուտ դերասաններ և օպերային երգիչ, երգչուհիներ էին:

Կացին ախպեր

 Հեքիաթ, բանահյուսական ժանր, գերազանցապես արձակ, բանավոր պատմվածք՝ կախարդական, արկածային, կենցաղային բովանդակությամբ, հյուսված գեղարվեստական հնարանքի յուրատեսակ միջոցներով։ Համաշխարհային բանագիտության մեջ տարբեր տեսություններ ու կարծիքներ կան հեքիաթի ծագման ու ձևավորման վերաբերյալ։ Դիցաբանության դպրոցի ներկայացուցիչները հեքիաթը դիտում են իբրև «հնագույն առասպելի բեկոր»։ Հեքիաթները բաժանվում են տեսակների և ենթատեսակների։ Տարածված են հրաշապատում (կախարդական), կենդանական, արկածային, հերոսական, պատմական, կենցաղային, առօրեական, կրոնական սյուժեներով հեքիաթներ:

ԿԱՑԻՆ ԱԽՊԵՐ

Մի մարդ գնաց հեռու երկիր աշխատանք անելու։ Ընկավ մի գյուղ։ Տեսավ՝ այս գյուղի մարդիկ ձեռով են փայտ կոտրատում։

— Ախպե՛ր, ասավ, ինչո՞ւ եք ձեռով փայտ անում, մի՞թե կացին չունեք։

— Կացինն ի՞նչ բան է,— հարցրին գյուղացիք։

Մարդը իր կացինը գոտկից հանեց փայտը ջարդեց, մանրեց, դարսեց մյուս կողմը։ Գյուղացիք այս որ տեսան, վազեցին գյուղամեջ, ձայն տվին իրար.

— Տո՛, եկե ք, տեսե՛ք, կացին ախպերը ինչ արավ։ Գյուղացիք հավաքվեցին կացնի տիրոջ գլխին, խնդրեցին, աղաչեցին, շատ ապրանք տվին ու կացինը ձեռիցն առան։

Կացինը առան, որ հերթով կոտրեին իրենց փայտը։

Առաջին օրը տանուտերը տարավ։ Կացինը վրա բերավ թե չէ՝ ոտը կտրեց։ Գոռալով ընկավ գյուղամեջ։

— Տո՛, եկե՛ք, եկե՛ք, կացին ախպերը կատաղել է, ոտս կծեց։ Գյուղացիք եկան, հավաքվեցին, փայտերն առան, սկսեցին կացնին ծեծել։ Ծեծեցին, տեսան՝ բան չդառավ, փայտերը կիտեցին վրան, կրակեցին։

Բոցը բարձրացավ, չորս կողմը բռնեց։ Երբ կրակն իջավ, եկան բաց արին, տեսան՝ կացինը կարմրել է։ Գոռացին.

— Վա՜յ, տղե՛ք, կացին ախպերը բարկացել է, տեսե՛ք՝ ոնց է կարմրել, որտեղ որ է, մեր գլխին մի փորձանք կբերի։ Ի՞նչ անենք։

Մտածեցին, մտածեցին, ու վճռեցին տանեն բանտը գցեն:

Տարան գցեցին տանուտերի մարագը։ Մարագը լիքը դարման էր. գցեցին թե չէ՝ կրակն առավ, բոցը երկինք բարձրացավ։

Գյուղացիք սարսափած վագեցին տիրոջ ետևից թե՝ «Ե՛կ, աստծու սիրուն, կացին ախպորը բան հասկացրու»։

Վերլուծություն

 Լինում է չի լինում մի խաղաղ գյուղ է լինում:Որտեղի մարդիկ շատ միամիտ էին և բացի բնությունից տված գործիքներից ուրիշ ոչ մի գործիք չէին ճանաչում:Եվ այսպես մի օր մի անգործ, կացնով  մարդ, ով եկել էր աշխատանք գտնելու մտավ այդ գյուղ:Նա տեսավ, որ մարդիկ ձեռքով են փայտ կոտրում և զարմացած առաջարկեց իր կացինը:Գյուղացիները տեսած չլինելով կացինը շատ էին զարմացել և երբ տեսան թե ինչեր կարող է անել կացինը խնդրեցին, շատ ապրանք տվեցին և վերցրեցին կացինը:

Ամեն օր մեկը տարավ իրենց տուն,որպեսզի կոտրեն իրենց փայտերը:Եվ մի օր երբ տանուտերը կացինը տարավ իրենց տուն և ոտքը կտրեց:Բոլորին հավաքեզ իրար գլուխ: 

 — Տո՛, եկե՛ք, եկե՛ք, կացին ախպերը կատաղել է, ոտս կծեց։ Գյուղացիք եկան, հավաքվեցին, փայտերն առան, սկսեցին կացնին ծեծել։ Ծեծեցին, տեսան՝ բան չդառավ, փայտերը կիտեցին վրան, կրակեցին։

Բոցը բարձրացավ, չորս կողմը բռնեց։ Երբ կրակն իջավ, եկան բաց արին, տեսան՝ կացինը կարմրել է։ Գոռացին.

— Վա՜յ, տղե՛ք, կացին ախպերը բարկացել է, տեսե՛ք՝ ոնց է կարմրել, որտեղ որ է, մեր գլխին մի փորձանք կբերի։ Ի՞նչ անենք։

Մտածեցին, մտածեցին, ու վճռեցին տանեն բանտը գցեն:

Տարան գցեցին տանուտերի մարագը։ Մարագը լիքը դարման էր. գցեցին թե չէ՝ կրակն առավ, բոցը երկինք բարձրացավ։

Եվ այդպես վախեցած, շփոթված  մարդիկ կանչեցին կացնի տրոջը և տվեցին  կացինը ձեռքը: